Με αφορμή την επιτυχημένη παράσταση «Το Κιβώτιο», προ εβδομάδος στο Μικρό Θέατρο της Μονής Λαζαριστών, σκέφτομαι πως αξίζει να (ξανα)διαβάσει κανείς το ομώνυμο μυθιστόρημα του Άρη Αλεξάνδρου, το οποίο μεταφέρθηκε στο θεατρικό σανίδι. Η υπόθεση γνωστή: η επικίνδυνη περιπέτεια μιας σαρανταμελούς ομάδας επιλέκτων αγωνιστών, προς τα τέλη του εμφυλίου πολέμου, να μεταφέρουν από τη μια πόλη στην άλλη ένα κιβώτιο αγνώστων στοιχείων, από το περιεχόμενο του οποίου θα κριθεί η έκβαση της αποστολής. Το κιβώτιο φτάνει στον προορισμό του με μοναδικό επιζώντα τον ανώνυμο αφηγητή, που είναι και ο μοναδικός μάρτυρας της διεκπεραίωσης της επιχείρησης και ο οποίος, καθώς τίθεται θέμα της αξιοπιστίας του, υποχρεώνεται να απολογείται με επιστολές του απέναντι σε έναν ανακριτή που τον βλέπει μία φορά, και ο οποίος τελικά παραμένει άγνωστος και αγνώστων προθέσεων*.
Αξίζει (ή μήπως όχι;) στη συνέχεια να ανατρέξει σε όσα έχουν γραφτεί γι’ αυτό: Καφκικό, δαιδαλώδες, πολιτικό, καταγγελτικό, διαχρονικά επίκαιρο, αντιμυθιστόρημα και πόσοι ακόμη χαρακτηρισμοί για ένα έργο-σταθμό στην ελληνική πεζογραφία, τόσες και τόσες λέξεις γραμμένες στο χαρτί και τώρα πια στο διαδίκτυο, όπου με μιαν απλή αναζήτηση διαβάζεις τη γνώμη (αυτοαναγορευθέντων κάποιες φορές) ειδικών και μη, ορισμένες εκ των οποίων, ενδεχομένως χάρη στις λέξεις-κλειδιά ή σε κάποιον μαγικό αλγόριθμο του google, επιπλέουν στον αφρό, παρότι όχι πάντα εύστοχες. Βέβαια, δεν λείπουν κι αυτοί που το θεωρούν υπερεκτιμημένο και κουραστικό. Αλλά, επί του παρόντος, δεν θ’ ασχοληθούμε με αυτούς.
Για το βίο του μεταφραστή, ποιητή και συγγραφέα Άρη Αλεξάνδρου πολλά έχουν γραφτεί και ειπωθεί. Για τις φυλακίσεις, για τις εξορίες, για τη φτώχεια. Τόσοι και τόσοι, απ’ τα δεξιά και απ’ τα αριστερά έχουν προσπαθήσει να τον οικειοποιηθουν, τον ίδιον και το έργο του, μετά θάνατον, ξεχνώντας πόσο με τη ζωή και το έργο του τούς απογύμνωσε αμφότερους. Αλλωστε έχει γράψει τον στίχο: «Είμαι προδότης για τη Σπάρτη, για τους είλωτες Σπαρτιάτης». Υπάρχουν και κάποιοι τρίτοι, πιο μοντέρνοι, της σημερινής εποχής παιδιά, που φιλοδοξούν να τον εμφανίσουν απολίτικο, αναφερόμενοι μετά μανίας στο γνωστό «ανήκω στο ανύπαρκτο κόμμα των ποιητών», παραλείποντας ή μη γνωρίζοντας ή ακόμη χειρότερα σκόπιμα αποσιωπώντας τις λέξεις που προηγούνται: «Νιώθω αλληλέγγυος και συνυπεύθυνος με όσους αγωνίστηκαν, αγωνίζονται και θα αγωνίζονται εναντίον όλων των τυράννων».
Ο Δ. Ν. Μαρωνίτης είχε γράψει σειρά σχετικών επιφυλλίδων στο Βήμα, το 1976, όπου με λίγα λόγια συνόψισε τη διαδρομή του Αλεξάνδρου ως εξής: «από την αγωνιστική κατάφαση στις συμπληγάδες της πολιτικής εμπλοκής και τελικά στη σοφία της βιολογίας, που ακυρώνει -στην ανάγκη και αναρχικά- τις αρχές και τις εντολές των διευθυντηρίων της διορισμένης αριστεράς»**.
Αργότερα, στα μέσα της δεκαετίας του ’80, ο Δημήτρης Μαρωνίτης μίλησε και στο αφιέρωμα της θρυλικής εκπομπής της ΕΡΤ «Παρασκήνιο»*** για τον Αλεξάνδρου και το έργο του: «Το Κιβώτιο είναι ένα από τα σημαντικότερα έργα της νεοελληνικής πεζογραφίας», υποστήριξε, «ένα από κάθε άποψη εντυπωσιακό βιβλίο τόσο για το μύθο του όσο και για τις ιδέες του. Ενας σωτήριος ελιγμός για τον Αρη Αλεξάνδρου, ο οποίος γύρω στο 1970-71, μοιάζει να εγκαταλείπει την ποίηση και να προσφεύγει στην πεζογραφία». Συνειδητά παραιτείται από την ποίηση -κατά Μαρωνίτη- ο Αλεξάνδρου πιστεύοντας πως με την πεζογραφία τουλάχιστον πέφτει σε ένα περιγραφικότερο και κριτικότερο είδος λόγου. Τυπικό δείγμα, για τον Μαρωνίτη, πολιτικού υπερρεαλισμού: «Ο ίδιος ο μυθος είναι πολιτικά υπερρεαλιστικός, υπό την έννοια ότι είναι ένας μύθος μέσα από τον οποίον μια συγκεκριμένη πολιτική, η πολιτική του αριστερού χώρου, εκκενώνεται, αδειάζει και αναγκαστικά ως πραγματικότητα καταγγέλλεται ή εγκαταλείπεται ως άδειο κιβώτιο». Πρόκειται για ένα κείμενο ριζοσπαστικό κυρίως ως προς τη φόρμα, προσθέτει: «Πρώτη φορά βλέπουμε ένα λόγο τόσο σύνθετο, ελικοειδή, σπειροειδή, που άλλοτε διαφεύγει, άλλοτε εξέχει, δημιουργώντας ένα στερεομετρικό σχήμα πεζού λόγου και όχι ένα ευθύγραμμο σαν κι αυτό που είχαμε παλιά. Χαρακτηριστικός ο καθαυτό πεζογραφικός του λόγος, μια θερμοκρασία που δεν έχει αισθηματολογία μέσα της, και ένας λόγος πεζογραφικός που δημιουργεί μια απόσταση ανάμεσα στον αφηγητή και στο αφήγημα, δημιουργεί δηλαδή ένα κενό μέσα στο οποίο μπορεί να κινηθεί ο αναγνώστης και να σταθεί κριτικά και απέναντι στον αφηγητή και απέναντι στα αφηγούμενα. Είναι απαισιόδοξο μυθιστόρημα το κιβώτιο; Φυσικά και είναι. Ωστόσο κατά κάποιον τρόπο πρόκειται για ένα ηρωικό μυθιστόρημα».
Παναγιώτης Μανδατζής,
ανειδίκευτος αναγνώστης
* Άρης Αλεξάνδρου, «Το κιβώτιο», εκδόσεις Κέδρος, σημείωση οπισθοφύλλου.
** Δ.Ν. Μαρωνίτης, «Ποιητική και πολιτική ηθική – Πρώτη μεταπολεμική γενιά, Αλεξάνδρου, Αναγνωστάκης, Πατρίκιος», εκδόσεις Κέδρος
*** Η εκπομπή «Παρασκήνιο» (ΕΡΤ, 1986) για τον Αρη Αλεξάνδρου, όπως υπάρχει στο youtube.
