“Στις 6.2.1943, κατόπιν διαταγής του Άντολφ Άιχμαν, φθάνει στη Θεσσαλονίκη εξαμελές κλιμάκιο της SD (Sicherheitsdienst, Υπηρεσία Ασφαλείας) αποτελούμενη από τους Βισλιτσένυ, Μπρούννερ, Γκέρμπιγκ, Τάκας, Ζίτα και Μπρύκλερ, συνοδευόμενο από εκατό Γερμανούς αστυνομικούς. Επικεφαλής είναι ο «ογκώδης» Ντήτερ Βισλιτσένυ και ο «αδύνατος» Αλόις Μπρούννερ. Το κλιμάκιο εγκαθίσταται σε μια επιταγμένη εβραϊκή βίλα στην οδό Βελισσαρίου 42. Είναι η αρχή του ξεκληρίσματος των Εβραίων της πόλης”, γράφει, μεταξύ άλλων, στο βιβλίο του “Στιγμές Σαλονίκης χειμερινές” ο Γιάννης Γκλαρνέτατζης, ο οποίος την Κυριακή 29 Ιανουαρίου, στις 12.00 το μεσημέρι, θα κάνει περιήγηση με τίτλο «Από τις γειτονιές των ανθρώπων στους μαρτυρικούς τόπους» με αφετηρία τον Παλιό Σιδ. Σταθμό.
Το διήμερο εκδηλώσεων με αφορμή την ημέρα μνήμης των θυμάτων Ολοκαυτώματος (27/1) που διοργανώνει το Κέντρο Κοινωνικών Ιστορικών Μελετών Θεσσαλονίκης «Βαρδάρης» θα ολοκληρωθεί τη Δευτέρα 30 Ιανουαρίου 2017, στις 19:00, στην ΕΔΟΘ (Προξ. Κορομηλά 51, ημιόροφος) με την εκδήλωση-συζήτηση: “Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στην Κατοχή: από τις λεηλασίες στην εξόντωση”.
Εισηγητές θα είναι οι:
– Ρένα Μόλχο (Rena Molho), «Μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων για την εκτόπιση και την λεηλασία των Ελλήνων Εβραίων στη Θεσσαλονίκη»
– Μαρία Καβάλα, «Οι εκτελέσεις Εβραίων στη Θεσσαλονίκη στα χρόνια της Κατοχής. Πολιτική αντιποίνων και φυλετισμός»
– Ιωσήφ Βαένα (Iosif Vaena), «Ιστορία και μικροϊστορία: Οι περιπέτειες του πολυέλαιου της συναγωγής Σαρφατή πριν και μετά την λεηλασία του κατά την διάρκεια της Κατοχής»
Στη συνέχεια δημοσιεύουμε αποσπάσματα από το κεφάλαιο του βιβλίου του Γ. Γκλαρνέτατζη (πολλά στοιχεία από το οποίο θα αναφερθούν στην περιήγηση της Κυριακής) σχετικά με τα αντισημιτικά μέτρα μετά την άφιξη των Μπρούννερ και Βισλιτσένυ στη Θεσσαλονίκη:
Οι νόμοι της Νυρεμβέργης στη Θεσσαλονίκη (1943)
Στις 6.2.1943, κατόπιν διαταγής του Άντολφ Άιχμαν, φθάνει στη Θεσσαλονίκη εξαμελές κλιμάκιο της SD (Sicherheitsdienst, Υπηρεσία Ασφαλείας) αποτελούμενη από τους Βισλιτσένυ, Μπρούννερ, Γκέρμπιγκ, Τάκας, Ζίτα και Μπρύκλερ, συνοδευόμενο από εκατό Γερμανούς αστυνομικούς. Επικεφαλής είναι ο «ογκώδης» Ντήτερ Βισλιτσένυ και ο «αδύνατος» Αλόις Μπρούννερ. Το κλιμάκιο εγκαθίσταται σε μια επιταγμένη εβραϊκή βίλα στην οδό Βελισσαρίου 42. Είναι η αρχή του ξεκληρίσματος των Εβραίων της πόλης. Αμέσως –την ημέρα της άφιξής τους– εκδίδεται η ακόλουθη διαταγή:
«Διοικητής Θεσσαλονίκης – Αιγαίου
Τμήμα της Στρατιωτικής Διοικήσεως Δρ. Με.
Μ.Υ. 1237
Θεσσαλονίκη, 6 Φεβρουαρίου 1943
Προς την Ισραηλιτικήν Θρησκευτικήν Κοινότητα
Εν Θεσσαλονίκη
Αφορά: Διακριτικόν ενδύματος και μετακόμισις Εβραίων κατοικούντων εν Θεσσαλονίκη
Βάσει των εξουσιών αις παρεχωρήθησαν εις τον Διοικητήν Θεσσαλονίκης-Αιγαίου, διατάσσομεν τα ακόλουθα:
1. Όλοι οι Εβραίοι οι κατοικούντες εν Θεσσαλονίκη –εξαιρέσει των ξένων Εβραίων οίτινες δύνανται να αποδείξουν την υπηκοότητά των με ένα εν ισχύι διαβατήριον– πρέπει αμέσως να φέρουν διακριτικόν σήμα ως Εβραίοι. Πρέπει επίσης τα καταστήματά των, τα γραφεία των, κλπ., να φέρουν ορατάς πινακίδας εις γερμανικήν και ελληνικήν γλώσσαν.
2. Όλοι οι Εβραίοι οι διαμένοντες εν Θεσσαλονίκη, εξαιρέσει των ως άνω, οφείλουν να συγκεντρώσουν τας κατοικίας των, άνευ αναβολής, εις μίαν ειδικήν συνοικίαν της πόλεως.
3. Τα έξοδα άτινα θα προκληθούν από τα μέτρα ταύτα, βαρύνουν έκαστον Εβραίον. Η Κοινότης αναλαμβάνει, εκ πνεύματος αλληλεγγύης, τα έξοδα των Εβραίων οίτινες δεν είναι εις θέσιν να τ’ αντιμετωπίσουν μόνοι των.
4. Το Εξωτερικόν Γραφείον της υπηρεσίας Ασφαλείας επιφορτίζεται με την εφαρμογήν των μέτρων τούτων. Θα έχη να ασχοληθή με τας λεπτομέρειας, με την μορφή των διακριτικών σημάτων εις τα ενδύματα και την συνοικίαν της πόλεως που θα χρησιμοποιηθή ως γκέττο.
Η Ισραηλιτική Κοινότης πρέπει να γνωστοποιήση την εκτέλεσιν των ως άνω διαταγών, μέχρι της 25ης Φεβρουαρίου 1943, εις την υπογραφομένην υπηρεσίαν.
Δια τον Διοικητήν Θεσσαλονίκης-Αιγαίου
Ο Αρχηγός του Επιτελείου
Κατ’ εντολήν
Υπογραφή: Δρ. Μέρτεν
Σύμβουλος Διαχειρίσεως Πολέμου»
Τις επόμενες ημέρες (12 και 13.2) νεότερες διαταγές του χαουπτστουρμφύρερ των SS Βισλιτσένυ και του δόκτωρος Μέρτεν, καθορίζουν τις ακριβείς λεπτομέρειες των αντισημιτικών μέτρων. Έτσι το «διακριτικόν σήμα συνίσταται εις ένα αστέρα με 6 αιχμάς διαμέτρου 10 εκατοστών, εκ κιτρίνου υφάσματος» και το οποίο θα αναγράφει τον αριθμό του ειδικού δελτίου ταυτότητας που αποκτούν όλοι οι άνω των πέντε ετών Εβραίοι. Επίσης, ορίζεται και η έννοια του Εβραίου ως οποιοδήποτε άτομο έχει «τρεις τουλάχιστον προγόνους εβραϊκής φυλής» ή προέρχεται «από μικτήν ένωσιν και έχει δύο προγόνους Εβραίους» και ανήκε «εις το μωσαϊκόν δόγμα» ή «εγεννήθη… εξωγάμως και προέρχεται από ένα Εβραίον», ενώ «η εγκατάλειψις της εβραϊκής θρησκείας, οποτεδήποτε και εάν έλαβε χώραν, δεν απαλλάσσει από το σήμα» και «αιτήσεις περί εξαιρέσεως… είναι περιτταί». Παράλληλα σήμανση επιβάλλεται σε κάθε σπίτι που κατοικούν Ισραηλίτες αλλά και σε κάθε επιχείρηση της οποίας «ένας ή και περισσότεροι ιδιοκτήται ή συνεταίροι», αλλά ακόμη και «ένας ή περισσότεροι εκ των διευθυνόντων υπαλλήλων είναι Εβραίοι». Επιπλέον απαγορεύεται στους Εβραίους «να αλλάσσουν, άνευ αδείας, τόπον διαμονής… να χρησιμοποιούν το τραμ ή οιονδήποτε άλλο μεταφορικόν μέσον… να εμφανίζωνται εις τας οδούς και τα πλατείας, καθώς και να παρευρίσκωνται εις δημοσίους χώρους, μετά την δύσιν του ηλίου… να χρησιμοποιούν ιδιωτικά ή δημόσια τηλέφωνα». Από την τελευταία απαγόρευση εξαιρέθηκαν «τα μέλη του Συμβουλίου της Ισραηλιτικής Κοινότητος, καθώς και οι Εβραίοι ιατροί». Τέλος, η δικαιοδοσία του αρχιρραβίνου Κόρετς επεκτάθηκε σ’ όλο το χώρο που έλεγχε η Στρατιωτική Διοίκηση Θεσσαλονίκης-Αιγαίου (δηλαδή, περίπου σ’ όλη τη σημερινή περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας). Να σημειώσουμε ότι από τις 6.12.1942 οι αρχές κατοχής είχαν διορίσει τον αρχιραββίνο και στη θέση του προέδρου της Ισραηλιτική Κοινότητας. Όλα αυτά προκάλεσαν την ευφορία της Απογευματινής (της μιας από τις δύο εφημερίδες που κυκλοφορούσαν –νόμιμα– στην κατοχική Θεσσαλονίκη): «Επιτέλους!», κραυγάζει στις 25.2.1943, «είδατε τη Θεσσαλονίκη σήμερα; Οι δρόμοι ήταν γεμάτοι λαμπερά αστέρια που τα φορούσαν οι βρομοεβραίοι».
Προφανώς, από την είσοδο των γερμανικών στρατευμάτων στη Θεσσαλονίκη στις 9.4.1941, αγωνία και φόβος επικρατούσε στους Εβραίους κατοίκους της πόλης. Άλλωστε, «οι Γερμανοί διπλωμάτες στην Ελλάδα πληροφορούσαν τα SS στο Βερολίνο για τις ελληνικές εβραϊκές κοινότητες ήδη από το 1938». Τις αμέσως επόμενες μέρες συνελήφθησαν τα μέλη του κοινοτικού συμβουλίου καθώς και κάποιοι επιφανείς Εβραίοι, έγιναν έρευνες σε κτίριο σιωνιστικής οργάνωσης καθώς και κάποιες κατασχέσεις καταστημάτων, επιτάχθηκε το νοσοκομείο Χιρς (σημερινό Ιπποκράτειο) καθώς και αρκετά εβραϊκά σπίτια για κατοικία των Γερμανών αξιωματικών, ενώ λίγο αργότερα εμφανίστηκε ομάδα του Κομάντο Ρόζενμπεργκ, με επικεφαλής τον δρ. Ζ. Πολ, για να λεηλατήσει βιβλία και αντικείμενα από συναγωγές, ιδρύματα και σπίτια και να τα μεταφέρει στην έδρα του στη Φρανκφούρτη. Επίσης, η εμφάνιση της ναζιστικής φυλλάδας Νέα Ευρώπη όπου δημοσιεύονται συνέχεια αντισημιτικοί λίβελλοι, η επαναδραστηριοποίηση της ΕΕΕ (υπεύθυνης για το πογκρόμ του συνοικισμού Κάμπελ το 1931) και το σύνθημα «Juden unerwüscht (οι Εβραίοι είναι ανεπιθύμητοι)» σε καταστήματα και χώρους διασκέδασης στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, είναι δυσοίωνα σημάδια. Ωστόσο, το κοινοτικό συμβούλιο απελευθερώνεται μερικές μέρες μετά κι οι όποιες αντισημιτικές ενέργειες παραμένουν σποραδικές: μερικοί προπηλακισμοί, κάποιες προσβολές, κάμποσοι εκβιασμοί, καταδόσεις των φερόμενων ως κομμουνιστών, συλλήψεις κι εκτελέσεις. Ό,τι, δηλαδή, λίγο-πολύ αντιμετωπίζει το σύνολο του ελληνικού λαού. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι οι ναζί δεν δίνουν ιδιαίτερη σημασία στην εβραϊκή κοινότητα μιας πόλης που αποκαλούνταν «Μάνα του Ισραήλ», καθώς ήδη από τις 2.10.1941 ο αρχηγός των SS Χάινριχ Χίμμλερ είχε επισημάνει στον ίδιο τον Χίτλερ ότι οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης είναι επικίνδυνοι λόγω διασυνδέσεων με Λεβαντίνους και κινδύνου συμμετοχής στην αντίσταση. Η έλλειψη όμως απτών αντιεβραϊκών μέτρων προκαλεί την αδημονία των Ελλήνων αντισημιτών, οπότε στις 20.4.1942 (μέρα των γενεθλίων του φύρερ) ένας βασικός συνεργάτης των ναζί, ο Λάσκαρης Παπαναούμ, απέστειλε επιστολή προς τις αρχές κατοχής με τίτλο «Das Judentum in Griechenland (Ο εβραϊσμός της Ελλάδας)» στην οποία εκφράζει την έκπληξη της ελληνικής κοινής γνώμης «από τη μέχρι τώρα στάση των γερμανικών κατοχικών αρχών για την ανοχή που επιδεικνύουν απέναντι στους Εβραίους της πόλης» κι αναρωτιέται: «δεν έφτασε ακόμη η στιγμή που θα απελευθερωθεί και η Ελλάδα από την παγκόσμια πανώλη του εβραϊσμού;».
Σύντομα οι αντισημιτικές εκκλήσεις θα βρουν ανταπόκριση. Στις 11.7.1942 περίπου 10.000 ενήλικες άρρενες Εβραίοι συγκεντρώνονται από τους ναζί στην πλατεία Ελευθερίας όπου καταγράφονται, παραμένοντας επί ώρες όρθιοι κάτω από τον καυτό ήλιο ενώ παράλληλα υποβάλλονται σε «σωματικές ασκήσεις» και εξευτελισμούς. Ακολούθως, ύστερα από διάβημα του γενικού επιθεωρητή Νομαρχιών Μακεδονίας Αθανάσιου Χρυσοχόου προς τη γερμανική στρατιωτική διοίκηση, που σημείωνε ότι οι Εβραίοι δεν υποχρεώνονταν να εκτελούν εργασίες (σε αντίθεση με το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού πληθυσμού), μερικές χιλιάδες στέλνονται σε καταναγκαστικά έργα. Τον Οκτώβριο οι περισσότεροι θα επιστρέψουν από τα έργα καθώς η Ισραηλιτική Κοινότητα εξαγοράζει την «υποχρέωσή» τους με τεράστια ποσά. Στις 6.12.1942, αποφασίζεται η απαλλοτρίωση του εβραϊκού νεκροταφείου (που βρισκόταν στον χώρο που σήμερα καταλαμβάνει το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο) και συνεργεία του Δήμου Θεσσαλονίκης αρχίζουν την κατεδάφιση των μνημάτων. Το γεγονός αυτό, μοναδικό στην κατεχόμενη Ευρώπη, καταδεικνύει όχι μόνο τη συνεργασία, αλλά και την πρωτοβουλία σε αντισημιτικά μέτρα των τοπικών ελληνικών αρχών.
Από την άφιξη όμως των Βισλιτσένυ, Μπρούννερ και της ακολουθίας τους ο ρυθμός των μέτρων είναι καταιγιστικός. Έτσι, εκτός από τα όσα αναφέραμε στην αρχή, δημιουργείται εβραϊκή πολιτοφυλακή από 250 άτομα (12.2.1943), που αναλαμβάνει την επιβολή της τάξης στα γκέττο φορώντας ένα κίτρινο περιβραχιόνιο με τις λέξεις «Jüdischer Ordner» και «Πολιτοφύλαξ»· απαγορεύεται η συμμετοχή σε οργανώσεις, σωματεία κλπ. (17.2)· απαγορεύεται η εξάσκηση οποιουδήποτε επαγγέλματος (25.2)· δίνεται η διαταγή να δηλώσουν λεπτομερώς όλα τα περιουσιακά τους στοιχεία, από καταθέσεις σε τράπεζες του εξωτερικού μέχρι κότες και μαγειρικά σκεύη (1.3)· απαγορεύεται η έξοδος από τα γκέττο (6.3), τα οποία ήταν ένα στα ανατολικά (μεταξύ Λευκού Πύργου και Ντεπώ) κι ένα στα δυτικά πάνω από την Εγνατία (μεταξύ των οδών Συγγρού και Παναγίας Χαλκέων), ενώ οι φτωχογειτονιές πέρα από το Βαρδάρι –Ρεζί Βαρδάρ (περίπου μεταξύ των οδ. Λαγκαδά, Γρ. Κολωνιάρη και Μ. Καλού), Αγίας Παρασκευής (δίπλα στο νεκροταφείο), Στασιόν Τσικό (Μικρός Σταθμός, κοντά στον χώρο του σημερινού Νέου Σιδηροδρομικού Σταθμού που δεν υπήρχε τότε), Βαρώνου Χιρς (πάνω από τον Παλιό Σταθμό)– θεωρούνταν «παραρτήματα» του δυτικού γκέττο· εγκαθίστανται μεσεγγυούχοι στα εβραϊκά καταστήματα (7.3)· δημιουργείται η Υπηρεσία Διαχείρισης Ισραηλιτικής Περιουσίας (ΥΔΙΠ) και κατάσχονται όλα τα περιουσιακά στοιχεία (8.3)· απαγορεύονται οι αγοραπωλησίες (10.3). Η κοινότητα, επικεφαλής της οποίας έχει τοποθετηθεί –όπως προαναφέραμε– ο αρχιραββίνος Σεβή Κόρετς εργάζεται πυρετωδώς κι ακατάπαυτα για να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις των θυτών (τα ίδια τα κίτρινα άστρα κατασκευάστηκαν με πρέσσα κοπής της κοινότητας και με έξοδα δικά της, το εργαλείο αυτό εκτίθεται σήμερα στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης), ενώ –ταυτόχρονα– προσπαθεί να καθησυχάσει τα θύματα. «Καλούμεν τους ομοθρήσκους μας να διατηρήσουν όλην την ηρεμίαν των και την ψυχραιμίαν, να μη παρασυρθούν από τον πανικόν, να μη δίδουν πίστιν εις τας ανησυχαστικάς διαδόσεις, που όλες είναι δίχως βάση. Ο καθείς πρέπει να εξακολουθή να ασχολήται ήρεμα με τις εργασίες του και να εμπιστεύεται εις τους διευθύνοντας την Κοινότητα», αναφέρει η ανακοίνωση που τοιχοκολλείται στις 5.3.
Εντωμεταξύ, αρχίζουν οι εργασίες περίφραξης με συρματόπλεγμα και σκοπιές του συνοικισμού Βαρώνου Χιρς, που διέσχιζε η οδός Σταύρου Βουτυρά από την οδό Γιαννιτσών μέχρι τον (Παλιό) Σιδηροδρομικό Σταθμό. Στις 4.3 οι εργασίες έχουν ολοκληρωθεί κι ο συνοικισμός που δημιουργήθηκε για να στεγάσει τους πρόσφυγες των τσαρικών πογκρόμ του 19ου αιώνα έχει μετατραπεί σε διαμετακομιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης. Είναι οι κάτοικοί του, μαζί με τις δεκαπέντε εβραϊκές οικογένειες του Λαγκαδά, που θα βρεθούν στο πρώτο τρένο με προορισμό το Άουσβιτς, το οποίο φεύγει στις 15.3. Οι πύλες των κολάσεως έχουν ανοίξει για να καταπιούν τον εβραϊκό πληθυσμό της Θεσσαλονίκης.
