Εκατό χρόνια μετά τον Α παγκόσμιο πόλεμο και η θυσία Ινδών στρατιωτών στην περιοχή της Β Ελλάδας και ιδιαίτερα κοντά στη Θεσσαλονίκη εξακολουθεί και παραμένει «άγνωστη» για το σύνολο των πολιτών της πόλης. Γνωρίζουν οι Θεσσαλονικείς/ες και οι επισκέπτες/τριες της πόλης αποκτούν μια αίσθηση για τη θυσία των Ελλήνων, των Άγγλων, των Γάλλων, Ιταλών, Ρώσων και των Σέρβων στρατιωτών (25.500) από την ύπαρξη της μεγαλύτερης στρατιωτικής νεκρόπολης της χώρας γνωστή ως συμμαχικά κοιμητήρια του Ζέιτενλικ, που βρίσκεται επί της λεωφόρου Λαγκαδά (βόρεια είσοδος της πόλης) ενάμισι περίπου χιλιόμετρο βόρεια της πλατείας Βαρδάρη (κέντρο της πόλης).
Του Άγγελου Χατζηνικολάου*
Πέντε χιλιόμετρα δυτικά της κεντρικής πλατείας Βαρδάρη, στην αποκλεισμένη συνοικία του Δενδροποτάμου, όπου κατοικούν Ρομά, αόρατα από τα βλέμματα της πόλης – στο πουθενά- βρίσκονται τα Ινδικά κοιμητήρια. Πόσοι/ές γνωρίζουν την ύπαρξη των συμμαχικών νεκροταφείων του Δενδροποτάμου; Αυτήν την άγνοια έρχεται να τη επιτείνει πολλές φορές με παραλήψεις της η πολιτεία Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι έλλειπε η αναφορά της συγκεκριμένης θυσίας (των Ινδών) τόσο από πρόσκληση- πρόγραμμα όσο και από την εγκύκλιο της Περιφέρειας Κ Μακεδονίας για την επέτειο των 100 χρόνων από τη λήξη του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Κλήθηκαν και ορθά οι πρόξενοι και πρέσβεις χωρών των οποίων στρατιώτες είναι θαμμένοι στο στρατόπεδο Ζέιτενλικ αλλά απουσίαζε η όποια αναφορά και η πρόσκληση προς την πρεσβεία της Ινδίας.
Αναζητώντας κανείς στοιχεία για το γεγονός της θυσίας των Ινδών βρίσκει ελάχιστες σοβαρές καταγραφές –αναφορές (ενδεικτικά): 1. Της διδάκτορος κ Αμπατζή Ελένης το 2006. 2. Στο βιβλίο «Η μνήμη του Μεγάλου Πολέμου» του Βλ Βλασίδη, καθηγητής Σύγχρονης Βαλκανικής Ιστορίας στο ΠΑΜΑΚ και 3. στην ηλεκτρονική σελίδα και στο ενημερωτικό φυλλάδιο του Συμβουλίου της Κοινοπολιτείας (Commonwealth War Graves Commission CWGC) το οποίο έχει επιφορτιστεί με τη φροντίδα του νεκροταφείου. Από όλες τις παραπάνω καταγραφές σημειώνουμε για τους θαμμένους στο χώρο: Πρόκειται για 384 Ινδουιστές, 107 Ινδούς μουσουλμάνους, 26 Σιχ αλλά και 1 ως 3 χριστιανούς. Στο χώρο υπάρχουν δυο μνημεία. Ένα οκτάγωνο πέτρινο κτίσμα, μνημείο των Ινδουιστών, που περιέχει την τέφρα 220 πεσόντων, κι ένα μνημείο για τους 130 αγνοούμενους Ινδούς στρατιώτες του Μακεδονικού Μετώπου καθώς και για 33 αγνοούμενους Ινδούς του Βρετανικού Βασιλικού Πολεμικού Ναυτικού.
Το έργο της απόδοσης τιμής για τη θυσία των Ινδών στρατιωτών έχουμε αναλάβει μαθητές/τριες και δάσκαλοι/ες του 5ου Διαπολιτισμικού Δημοτικού Σχολείο Μενεμένης, το οποίο βρίσκεται στο Δενδροπόταμο Θεσσαλονίκης. Από το 2013, που εγκατασταθήκαμε στο νέο μας διδακτήριο (δίπλα στα Ινδικά κοιμητήρια) κάθε χρόνο την ημέρα λήξης του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου (11 Νοεμβρίου) οργανώνουμε ειδική εκδήλωση και επίσκεψη με τα παιδιά (της Ε΄ και Στ΄ τάξεις) στο χώρο καταθέτοντας λίγα λουλούδια στους τάφους, στο μνημείο τέφρας και στο μνημείο αγνοημένων. Στην τελετή του 2018 συμμετείχε και ο κύριος Ποζρικίδης Κυριάκος, Διευθύνων Σύμβουλος της ΔΕΘ, μετά από πρόσκλησή μας.
Η ιστορική αφήγηση θα μπορούσε να τελειώσει στο σημείο αυτό: παρουσιάστηκαν οι σημαντικές πτυχές του γεγονότος και επιτελέστηκε το καθήκον. Η επιλογή όμως της παρουσίασης της θυσίας των Ινδών κατά την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ως άγνωστου γεγονότος για την ελληνική πραγματικότητα -χωρίς καμιά αναφορά στις εκπαιδευτικές διαδικασίες- δεν γίνεται τυχαία, αλλά υπονοεί μια σειρά από σκέψεις και ερωτήματα, τα οποία αξίζει να τεθούν και να διερευνηθούν. Είναι σημαντικό να τεθεί το ερώτημα του ιστορικού συμβιβασμού της εκάστοτε διοίκησης της πόλης εδώ και ένα αιώνα με την αποικιοκρατία των Άγγλων. Παρουσιάζεται η σημαντική Αγγλική συμμετοχή στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (ορθά), αλλά γίνονται ελάχιστες αναφορές για τη θυσία των επιστρατευμένων από τις αποικίες. Έτσι, προφανώς αναδεικνύεται ο ρόλος των θεσμών, που διαμορφώνουν τις μορφωτικές διαδικασίες σε κοινωνικό επίπεδο (τυπική εκπαίδευση, ΜΜΕ, Τοπική Αυτοδιοίκηση κ.λπ.)
Η ιστορική διερεύνηση και η παρουσίαση του οποιουδήποτε γεγονότος -στην περίπτωσή μας η συγκεκριμένη θυσία δεν μπορεί να τελειώνει με την παράθεση μόνο του αριθμού των νεκρών χωρίς να γίνει προσπάθεια απάντησης στο ερώτημα: ποιοι ήταν οι ουσιαστικοί λόγοι πέρα από τους θρησκευτικούς για τους οποίους οι συγκεκριμένοι στρατιώτες δεν θάφτηκαν μαζί ή δίπλα με τους άλλους νεκρούς στρατιώτες των συμμάχων αλλά σε απόσταση 6 χιλιομέτρων; Η οποιαδήποτε απάντηση στο ερώτημα έχει ιδιαίτερη σημασία, αν θα συμπεριλάβει τα ζητήματα της αποικιοκρατικής λογικής της τότε Αγγλικής πολιτικής.
Στην αναζήτηση των κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών της εποχής μπορεί σε πρώτη φάση να ερμηνευτούν πολλά πώς και γιατί του διαχωρισμού των νεκρών στρατιωτών. Αυτή η αναζήτηση, αν σταματούσε μόνο στην αποικιοκρατία, θα σήμαινε ότι η μορφωτική διαδικασία είναι ατελής.. Συνήθως ένα νεκροταφείο ως μνημείο βρίσκεται για να θυμίζει και να διαμορφώνει γνώσεις και στάσεις. Με άλλα λόγια να εμπλουτίζει την ιστορική μας συνείδησή μας σήμερα. Στο απλό ερώτημα γιατί πολλοί/ες Θεσσαλονικείς/ες δεν γνωρίζουν την ύπαρξη των Ινδικών κοιμητηρίων σε σχέση με τη γεωγραφική τους θέση; Σε αυτή τη δεύτερη λοιπόν φάση αναζήτησης απαντήσεων και ερμηνειών οφείλουμε να διερευνήσουμε με πολιτικούς και κοινωνικούς όρους πάλι όλα τα πώς και τα γιατί. Ένα πλέγμα κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών παραγόντων κατέστησαν τη συνοικία του Δενδροποτάμου κοινωνικά αποκλεισμένη συμπαρασύροντας μαζί και την τύχη των Ινδικών Κοιμητηρίων. Η συνοικία κατοικείται από Ρομά, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, και κατά μια «ιστορική σύμπτωση» οι κάτοικοί της βιώνουν πολλές από εκείνες της μορφές διακρίσεων και ρατσισμού που βίωναν οι Ινδοί από τους Άγγλους αποίκους. Επιπλέον εδώ θα θέσουμε ως σύμπτωση (!) πάλι τη δημιουργία των ιστορικών συνειρμών: της σχέσης –καταγωγή- των Ρομά με την Ινδία.
Φαίνεται λοιπόν ότι η παράμετρος του χώρου είναι το ίδιο σημαντική με την παράμετρο του χρόνου στην κατανόηση και ερμηνεία ενός γεγονότος, που διαμορφώνει τη συλλογική ιστορική μνήμη των πολιτών της πόλης της Θεσσαλονίκης και έχει προεκτάσεις στην κατανόηση των σχέσεων.
Η ιστορικός Λαμπροπούλου στη μελέτη της «Πόλη , μνήμη και προφορική ιστορία» καταγράφει ότι η συγκρότηση της μνήμης στην πόλη διατηρεί στενούς δεσμούς με τη συγκρότηση του αστικού περιβάλλοντος ως πολιτισμική μνήμη, ως συλλογική ή ατομική, ως επίσημη ή ανεπίσημη και ως δημόσια μνήμη. Πολλές τοποθεσίες της πόλης ξεχνιούνται. Οι αναπαραστάσεις που έχουμε για αυτές λογοκρίνονται ή φτιάχνουν νέους συνδυασμούς με άλλες, που αναδύονται μέσα από την πολιτική δράση, τη συλλογική επιθυμία ή την φαντασία και παράγουν έτσι διαφορετικά νοήματα και πλαίσια προσέγγισης. Τα μνημεία που συμβάλλουν στην συνειδητοποίηση και στη διαμόρφωση της μνήμης μπορούν να τροποποιούνται κάτω από την επίδραση για παράδειγμα του πολεοδομικού σχεδιασμού και των συμφερόντων των κυρίαρχων ομάδων, που είναι διάσπαρτες μέσα στην πόλη. Σε κάθε περίπτωση ο κυρίαρχος σχεδιασμός τονίζει η Λαμπροπούλου επιβάλει ή προϋποθέτει στην επιεικέστερη εκδοχή τον έλεγχο, την ταξινόμηση και την πολιτογράφηση των αναπαραστάσεων του χώρου. Επομένως οι σχέσεις εξουσίας σε συνδυασμό με το χώρο διαμορφώνουν αποκλεισμούς ή υπερτονισμούς κάποιων χώρων, κάποιων συνοικιών και κάποιων μνημείων. Όλες αυτές τις διαδικασίες έρχεται να τις ενισχύσει και να τις επιβάλλει η εξουσία ως τις μοναδικές μορφωτικές επιλογές και στη συνέχεια να τις θεωρεί ως πολιτικές και πολιτισμικές παραδόσεις και αυθεντίες. Επομένως σε κάθε περίπτωση όσον αφορά τη σχέση της μνήμης με το χρόνο είναι άρρηκτα δεμένη με το χώρο.
Η διερεύνηση και η εκπαιδευτική δραστηριοποίηση στο σχολείο μας των παιδιών Ρομά με τα Ινδικά κοιμητήρια μας δίνει δυο σημαντικές προεκτάσεις: τη δυνατότητα να αναπτύξουν τα παιδιά Ρομά σε βάθος την γνώση της ιστορίας του τοπικού μνημείου. Δεύτερη εξίσου σημαντική προέκταση για τα παιδιά είναι ότι η διερεύνηση των κοιμητηρίων ως μνημείου θα δώσει τη δυνατότητα ανάδειξης της συμμετοχής των Ινδών στρατιωτών στην ιστορία της Θεσσαλονίκης. Επιπλέον θα αναδειχθεί ο σύνθετος χαρακτήρας του πολέμου μέσα από αυτό το τοπικό μνημείο με όλες του τις πολυπολιτισμικές (πολύ-θρησκευτικές) διαστάσεις του. Άνθρωποι με διαφορετικά θρησκευτικά ιδεώδη βρέθηκαν να πολεμούν για τον κοινό σκοπό της ελευθερίας τρίτων, τους οποίους ενδεχομένως και να μην γνώριζαν. Έτσι τα παιδιά Ρομά θα αναδείξουν πτυχές του αστικού χώρου από την παρελθούσα αλλά και την παρούσα αστική ζωή με χαρακτηριστικό την τότε λογική της αποικιοκρατίας των Άγγλων και τη σημερινή ρατσιστική αντίληψη για το χώρο. Ένα γεγονός που παραμένει αφανές ιστορικά στην ιστορική βιογραφία της Θεσσαλονίκης αναλαμβάνουμε να το εντάξουμε πρώτα -πρώτα στη δική μας ιστορική σκέψη και στη συνέχεια να το καταστήσουμε γνωστό σε αυτή τη φάση στη διοίκηση της ΔΕΘ. Έτσι από το 2014 που μετακομίσαμε στο νέο διδακτήριο κοντά στα Ινδικά κοιμητήρια ο γράφων σε συνεργασία με τον συνάδελφο κ Ραδίτση, το 2015 και 2016 με τον συνάδελφο Χατζηπαύλου, το 2017 με τον συνάδελφο Ζαφειρίου και το 2019 με τη συνάδελφο Κιτσιούλη την 11η Νοεμβρίου, επέτειο λήξης του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αναλαμβάνουμε να διερευνούμε με τους/τις μαθητές/τριες ιστορικά το γεγονός της άγνωστης θυσίας και να επισκεφτούμε τα κοιμητήρια προκειμένου να αποδώσουμε την αρμόζουσα τιμή. Ταυτόχρονα θα επιχειρήσουμε να αναγνώσουμε το κοιμητήριο ως αφορμή γραμματισμού και παραγωγής κειμένων ( σαν αυτά που δείχνουν οι φωτογραφίες) ως ελπίδα, που δημιούργησε η θυσία μακριά από τις διαστάσεις της μαύρης θλίψης του θανάτου. Δηλαδή το να ζούμε σήμερα σε συνθήκες ελευθερίας και δημιουργίας. Σε αυτές τις συνθήκες ταυτόχρονα οφείλουμε να διαμορφώνουμε τις δικές μας πολιτισμικές διασυνδέσεις μέσα από τη μελέτη και την αξιοποίηση των κλασσικών σκέψεων του Γκάντι, της γνώσης μνημείων της Παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της Ινδίας και άλλων πολιτιστικών γεγονότων αυτής της χώρας.
Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης καλέσαμε το 2018 την Πρέσβειρα της Ινδίας και τη διοίκηση της ΔΕΘ. Συμμετέχει στην εκδήλωση ο διευθύνων σύμβουλος της ΔΕΘ. Αποκορύφωμα της προσπάθειας ανάδειξης της άγνωστης θυσία των Ινδών στρατιωτών του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου η ειδική τελετή τιμής στο χώρο των Ινδικών Κοιμητηρίων την Κυριακή 8 Σεπτεμβρίου 2019 στο πλαίσιο της έναρξης της ΔΕΘ και της ανακήρυξης της Ινδίας ως τιμώμενης χώρας. Στην εκδήλωση παρέστησαν και κατέθεσαν στεφάνια από πλευράς του Ελληνικού κράτους ο υφυπουργός Άμυνας κ Στεφανής, και αρχηγός του ΓΕΣ κ , από πλευράς Ινδίας ο ο υπουργός Εμπορίου και Βιομηχανίας της Ινδίας Hardeep Singh Pur και η κυρία Shamma Jain πρέσβειρα της Ινδίας και αντιπροσωπεία παιδιών και δασκάλων του σχολείου μας.
Η κοινοτοπία ότι η κατανόηση του παρελθόντος αποτελεί το κλειδί για τη διαμόρφωση και τη σημασιοδότηση του παρόντος συνήθως αποτελεί κατακλείδα πολλών λόγων. Για μας η ιστορία δεν αφορά μόνο το παρελθόν αλλά το παρόν. Η μνήμη και η λήθη χαρακτηρίζονται μερικές φορές ως φυσιολογικές ανθρώπινες διαδικασίες. Για μας ο αγώνας της μνήμης κατά της λήθης είναι διαδικασία της Δημοκρατίας και του σεβασμού των αγώνων όλων των ανθρώπων, οι οποίοι νοηματοδοτούν την ιστορική κουλτούρα κάθε εποχής και αποτελεί δομικό στοιχείο των κοινωνικών σχέσεων του σήμερα. Αυτό καταγράφεται στο περιεχόμενο κειμένου των παιδιών ως υπόσχεση αποδιδόμενης τιμής όχι μόνο προς τους Ινδούς νεκρούς στρατιώτες του Α Παγκόσμιου Πολέμου, άλλα σε κάθε άνθρωπο που θυσιάζεται για τα ιδανικά της ελευθερίας, της Δημοκρατίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Το κείμενο είναι μέρος του επετειακού λόγου, που διαμορφώσαμε μαζί με τα παιδιά Ρομά και είναι μέρος του Μεγάλου Βιβλίου της τάξης, που φέρει τον τίτλο «Δικαιωματιά»:
«Τιμημένοι αγωνιστές νεκροί στρατιώτες Ινδοί ήρθαμε κοντά σας για να σας πούμε ένα μεγάλο ευχαριστώ που δώσατε το αίμα σας για μας.
Ήρθατε από τη μακρινή Ινδία εδώ στη Θεσσαλονίκη, για να πολεμήσετε για μας , που μπορεί να μην μας ξέρατε.
Δεν σας έβαλαν με τους άλλους νεκρούς στρατιώτες του 1ου παγκοσμίου πολέμου. 11 Νοεμβρίου είναι η μέρα λήξης του 1ου Παγκοσμίου Πολέμου. Αυτή τη μέρα της Ειρήνης σήμερα σας θυμόμαστε. Δεν ξέρουμε αν σα θυμούνται άλλοι άνθρωποι. Γι αυτό ένα λεπτό ησυχία για τους νεκρούς.
Τιμημένοι νεκροί είστε οι ήρωές μας. Είστε οι ήρωες του Δενδροποτάμου και θα σας σκεφτόμαστε πάντα. Δεν ξέρουμε τον Εθνικό Ύμνο της Ινδίας. Αντί γι αυτόν θα σας πούμε το τραγούδι Ένα το χελιδόνι».
*O Άγγελος Χατζηνικολάου, είναι δάσκαλος στο 5ο Διαπολιτισμικό Δημ Σχ Μενεμένης (Δενδροπόταμος), Δρ ΠΤΔΕ/ΑΠΘ