Εκείνη τη βραδιά του Απρίλη του 1941 ο Χίτλερ έμεινε να κοιτά το χάρτη σκεπτικός. Έσπαγε το κεφάλι του να βρει κάτι, ένα ψεγάδι, για να αντικρούσει τον επιτελή του και να τον αποπέμψει. Δεν συμπαθούσε και ιδιαίτερα τους Πρώσους αξιωματικούς και την έπαρση τους. Κι όμως ο Λέεμπ είχε δίκιο. Ο ηγέτης του Γ’ Ράιχ πήρε τις δύο ασπιρίνες και όσο έπινε το νερό του, κοίταζε στα μάτια τον αξιωματικό του. Μετά σηκώθηκε, έφτιαξε ξανά τη χωρίστρα του και μίλησε: «Ο Φον Λέεμπ σαν συνεπής καθολικός προτιμά να προσεύχεται παρά να πολεμά. Αλλά εδώ έχει δίκιο. Το Λένινγκραντ θα πέσει με πολιορκία. Θα κόψουμε κάθε δρόμο, κάθε δίοδο της πόλης με τον έξω κόσμο. Οποιαδήποτε πρόταση παράδοσης από το Λένινγκραντ πρέπει να απορριφθεί. Σε αυτό τον αγώνα δεν με ενδιαφέρει να κρατήσω έστω ένα μικρό ποσοστό της πόλης ζωντανό. Ισοπεδώστε το… Θέλω να σβηστεί από προσώπου γης».
Ο θάνατος χόρευε στην πόλη που έφερε τον όνομα του ηγέτη της Οκτωβριανής Επανάστασης για 872 μέρες.
Είναι αλήθεια πως το Λένινγκραντ ήταν από άποψη συμβολισμών και ψυχολογίας ο σημαντικότερος στόχος του Χίτλερ. Μια πτώση στα χέρια των Ναζί της πόλης που έφερε το όνομα του ίδιου του Λένιν, θα κόστιζε σε ψυχολογία στους Σοβιετικούς περισσότερο ίσως και από την ίδια τη Μόσχα. Ο Στάλιν το ήξερε καλά. Ήταν έτοιμος να πληρώσει κάθε κόστος προκειμένου να την κρατήσει. Υπήρχαν όμως και άλλοι λόγοι. Το Λένινγκραντ ήταν μεγάλης στρατηγικής σημασίας στόχος για τον Χίτλερ λόγω της ισχυρής βιομηχανίας του, ειδικά στην παραγωγή όπλων και κυρίως ήταν η βάση του Σοβιετικού στόλου της Βαλτικής .
Εκείνο το βράδυ του Απρίλη λοιπόν, στο στρατηγείο του Χίτλερ στη γνωστή “φωλιά του αετού” στις Βαυαρικές Άλπεις, ο Αδόλφος Χίτλερ αντιλαμβανόταν πως η κατά μέτωπο επίθεση στο Λένινγκραντ θα ήταν καθαρή αυτοκτονία. Ο θυμός του ήταν μεγάλος που δεν θα μπορούσε με μια σκληρή και άμεση επίθεση να στρογγυλοκαθίσει στο δημαρχείο της πόλης σύμβολο των Μπολσεβίκων. Το «βόρειο Σέλας» όπως ήταν η ονομασία της επιχείρησης πολιορκίας ήταν γεμάτο από δυσκολίες. Για διάφορους λόγους.
- Η πόλη, χτισμένη στο δέλτα του ποταμού Νέβα, περιβαλλόταν από ελώδεις εκτάσεις, όπου τα τεθωρακισμένα θα κολλούσαν και θα γίνονταν εύκολη λεία για τους σοβιετικούς αντιαρματιστές. Ακόμη όμως κι αν περνούσαν, οι κύριες αστικές περιοχές διαρρέονται από κανάλια και επικοινωνούν με πολύ στενές γέφυρες- θα αναγκάζονταν, λοιπόν, να αναλωθούν σε πολύμηνες μάχες εκ του συστάδην, κτήριο προς κτήριο και γέφυρα προς γέφυρα, σε μια άγνωστη μεγαλούπολη που μπορούσε ανά πάσα στιγμή να διαθέσει εκατοντάδες χιλιάδες επιστράτους για την άμυνά της.
- Πιθανή απόβαση από το Φινλανδικό Κόλπο ήταν καταδικασμένη σε αποτυχία λόγω του απροσπέλαστου της ιστορικής Κροστάνδης, ενός οχυρωμένου νησιού στη θαλάσσια είσοδο της πόλης που λειτουργεί ως αβύθιστο πλοίο. Επίσης, ο γερμανικός στρατός δε διέθετε εμπειρία σε τέτοιου είδους αποβατικές επιχειρήσεις μεγάλης κλίμακας. Επιπλέον εμπόδιο αποτελούσε ο αρκετά ισχυρός Σοβιετικός Στόλος Βόρειας Θάλασσας και τα υποβρύχιά του.
- Η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού ήταν Ρώσοι και λίγοι Εβραίοι, εν αντιθέσει με τις Βαλτικές Δημοκρατίες, όπου οι κάτοικοι είχαν δει τους Γερμανούς ως απελευθερωτές. Επομένως ήταν δύσκολο να συγκροτηθούν δωσιλογικές ομάδες ή να βρεθούν ντόπιοι με καλή γνώση της πόλης, οι οποίοι θα βοηθούσαν την Βέρμαχτ.
Το σχέδιο πολιορκίας
Η εφαρμογή του σχεδίου πολιορκίας ξεκίνησε επίσημα στις 8 Σεπτεμβρίου 1941. Η Βέρμαχτ και η Γαλάζια Μεραρχία (ισπανοί δλδ στρατιώτες που είχε στείλει προς βοήθεια του φίλου του Αδόλφου, ο δικτάτορας Φράνκο), σχημάτισαν έναν ημικυκλικό κλοιό στα νότια της πόλης, από το Φινλανδικό Κόλπο έως τις νότιες ακτές της λίμνης Λάντογκα. Με αυτόν τον τρόπο απέκοψαν το Λένινγκραντ από τις δορυφορικές πόλεις και τους κύριους οδικούς άξονες, καθιστώντας αδύνατο τον ανεφοδιασμό σε τρόφιμα, καύσιμα και πολεμοφόδια. Οι περιοχές στα βόρεια της πόλης ήταν στην ευθύνη των Φινλανδών. Αυτοί δε συμμετείχαν στην πολιορκία με επιθετικές ενέργειες, έλεγχαν όμως την Άνω Λάντογκα και την Καρελία, αποτρέποντας πιθανό ελιγμό του Κόκκινου Στρατού ή κινήσεις ενίσχυσης και απεγκλωβισμού από το βορρά.
Με αυτά τα δεδομένα, η λογική έλεγε ότι η παράδοση της πόλης εξαιτίας της πείνας και του χειμερινού ψύχους, σε συνδυασμό με τους καθημερινούς βομβαρδισμούς των υποδομών, ήταν υπόθεση λίγων εβδομάδων. Βάσει των υπολογισμών που έγιναν στις 12 Σεπτεμβρίου, η επάρκεια τροφίμων για τους πολιορκημένους ήταν η ακόλουθη: άλευρα και σιτηρά 35 ημέρες, ζυμαρικά 30 ημέρες, κρέας 33 ημέρες, λίπη 45 ημέρες, ζάχαρη 60 ημέρες.
Το Λένινγκραντ
Το Λένινγκραντ ιδρύθηκε από τον τσάρο Πέτρο Α’ το 1703 ως το παράθυρο της Ρωσίας στην Ευρώπη. Εννέα χρόνια αργότερα και μέχρι την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 ήταν πρωτεύουσα του αχανούς κράτους. Το όνομα της πόλης παρακολουθεί τις κατά καιρούς πολιτικές εξελίξεις. Ιδρύθηκε ως Πετερμπούργκ (Πετρούπολη), όμως το1914 μετονομάστηκε σε Πετρογκράντ, διότι το Πετερμπούργκ θύμιζε γερμανικά και οι Γερμανοί ήταν τότε αντίπαλοι των Ρώσων στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μετά το θάνατο του Βλαντίμιρ Λένιν και έως το 1991 ονομαζόταν Λένινγκραντ (Ленингра́д, στις δυτικές γλώσσες ακουγόταν προπαροξύτονο). Μολονότι η πόλη έπαψε να ονομάζεται Λένινγκραντ μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, το όνομα αυτό διατηρήθηκε στην ονομασία του Όμπλαστ Λενινγκράντ, της ομοσπονδιακής ενότητας που περιβάλλει την πόλη. Η πόλη επί το πλείστον αποκαλείται λανθασμένα “Αγία Πετρούπολη” στα ελληνικά, γιατί η συγκεκριμένη ονομασία παραπέμπει στο νόημα Άγια Πόλη του Πέτρου (στην πραγματικότητα είναι Πόλη του Άγιου Πέτρου). Πολύ ελάχιστα χρησιμοποιείται η σωστή ονομασία “Αγιοπετρούπολη”, ενώ αρκετά ευρύτερα αυτής η απλή ονομασία “Πετρούπολη”. Η UNESCO έχει ανακηρύξει ολόκληρο το κέντρο και πολλά προάστιά της ως Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Ολόκληρη η πόλη αποκαλείται και «πρωτεύουσα του Βορρά» όντας μια τεράστια ανοιχτή έκθεση μνημειακής, διακοσμητικής και χρηστικής αρχιτεκτονικής, γεμάτη μεγαλοπρεπή και μη κτήρια με εξαιρετικές λεπτομέρειες, κήπους και πάρκα, πλατιές λεωφόρους, σκαλιστές γέφυρες, αγάλματα και μνημεία. Για το λόγο αυτό, συχνά αποκαλείται ανοιχτό μουσείο του μπαρόκ και του νεοκλασικισμού. Ακόμα πιο ξεχωριστή κάνουν την πόλη ο Νέβας και τα πολυάριθμα κανάλια που τη διαρρέουν, δίνοντάς της το προσωνύμιο «Βενετία του Βορρά» ή «Πόλη των 300 γεφυρών» (αν και στην πραγματικότητα έχει πάνω από οκτακόσιες). Χαρακτηριστικό της πόλης είναι οι «λευκές νύχτες» του Ιουνίου. Ο ουρανός φαίνεται να μη σκοτεινιάζει ποτέ τις νύχτες εκείνες – φαινόμενο που οφείλεται στη θέση της Πετρούπολης κοντά στον Αρκτικό Κύκλο (60° Β, σχεδόν στο ίδιο γεωγραφικό πλάτος με τις σκανδιναβικές πρωτεύουσες). Στη δικιά μας ιστορία για 872 μέρες δεν έφεξε ούτε μια φορά για τον ένδοξο πληθυσμό της που έδωσε από τον Σεπτέμβρη του ’41 έναν αγώνα που ουδέποτε δόθηκε στην παγκόσμια ιστορία.
Πράγματι, οι συνθήκες ζωής στο Λένινγκραντ έγιναν άθλιες. Στα τέλη του Σεπτέμβρη τα αποθέματα πετρελαίου εξαντλήθηκαν και απαγορεύθηκε η χρήση ηλεκτρικής ενέργειας σε μη στρατιωτικές εγκαταστάσεις. Μία απόπειρα να χρησιμοποιηθεί ξυλεία από τα γύρω δάση απέτυχε παταγωδώς, αφού οι υποσιτισμένοι κάτοικοι κάλυψαν μόνο το 1% του πλάνου. Ο χειμώνας που ξεκινούσε χωρίς τρόφιμα και θέρμανση (με την θερμοκρασία να πέφτει στους – 30 °C κατά τους χειμερινούς μήνες) ήταν τραγικός για την μεγαλούπολη, που όμως κατάφερε να οργανώσει σθεναρή αντίσταση υπό την ηγεσία του θρυλικού στρατηγού Γκεόργκι Ζούκοφ, αντικαταστάτη του Βοροσίλοβ. 2.700.000 κάτοικοι, συμπεριλαμβανομένης της φρουράς της πόλης.
Στην παρασκευή ψωμιού άρχισαν να χρησιμοποιούνται και άλλες ουσίες, εκτός από αλεύρι, όπως άχυρο και σπόροι από έλατα. Τα άλογα εσφάγησαν για να προμηθεύσουν τους κατοίκους με κρέας. Βρώμη και βαμβακόσπορος υπέστησαν επεξεργασία για να καταστούν βρώσιμα. Περισυνελέγησαν από τα περίχωρα της πόλης όλες οι διαθέσιμες ποσότητες πατάτας, οσπρίων ,καθώς και μουχλιασμένου σιταριού από τα αγκυροβολημένα εμπορικά πλοία στο λιμάνι της πόλης….
Πολλοί κάτοικοι παγιδεύονταν στα φλεγόμενα ερείπια και έβρισκαν φρικτό θάνατο, καθώς ο αριθμός των πυροσβεστών δεν επαρκούσε για να τους απεγκλωβίσει. Μόνο τον πρώτο Οκτώβριο, το Λένινγκραντ δέχθηκε 40.000 οβίδες και βόμβες.
Η σούπα του Λένινγκραντ
Τον χειμώνα του 1941 το μαρτύριο της πείνας έγινε ακόμη πιο φοβερό. Στην απόγνωσή τους, πολλοί άνθρωποι έξυναν τους σοβάδες από τους τοίχους των σπιτιών τους, στη συνέχεια τους αραίωναν με νερό και έριχναν μέσα χαρτοπολτό. Το μίγμα το αποκαλούσαν σαρκαστικά «η σούπα του Λένινγκραντ». Όπως ήταν φυσικό το παρασκεύασμα αυτό στάθηκε υπεύθυνο για εκατοντάδες θανάτους από δυσεντερία, λόγω του ασβέστη που περιείχε. Σταδιακά καταναλώθηκαν όλα τα πειραματόζωα, καθώς και τα σκυλιά και οι γάτες. «Τις ημέρες αυτές ο θάνατος είναι ένα φυσιολογικό γεγονός», έγραφε στο ημερολόγιό της η καθηγήτρια Γιέλενα Σκριάμπινα: «χάνεις κάθε ενδιαφέρον για τη ζωή. Ξαπλώνεις στο κρεβάτι σου και δεν ξανασηκώνεσαι ποτέ». Η μόνη ανάσα ζωής ερχόταν από την παγωμένη λίμνη Λατόγκα. Εκεί που Ζούκοφ και Στάλιν συνέλαβαν ένα μεγαλοφυιές αλλά και παράτολμο σχέδιο που ονομάστηκε ο Δρόμος της Ζωής. Χιλιάδες πολίτες και στρατιώτες μέσα στην παγωνιά δημιούργησαν ένα οδικό δίκτυο πάνω στην παγωμένη Λίμνη Λατόγκα με στόχο τη μεταφορά εφοδίων. Στάλιν και Ζούκοφ ήξεραν πως η Λουφτβάφε δεν επρόκειτο να μείνει με τα χέρια σταυρωμένα, ήξεραν όμως πως έστω και ένα φορτηγό να έφθανε κάθε φορά η τόνωση για τους κατοίκους θα ήταν κυρίως ψυχολογική. Και ήταν. Παρόλα αυτά, κάθε φορά που η γερμανική αεροπορία περνούσε από την σοβιετικά αντιαεροπορικά πυρά τσάκιζε στην κυριολεξία τα καραβάνια που ερχόντουσαν από άλλες πόλεις. Κι όμως, με νύχια και με δόντια οι οπλίτες του Κόκκινου Στρατού κατάφερναν να φθάνουν στην πολυπόθητη πόλη , ακόμη και αν είχαν στα χέρια τους έστω ένα σακί αλεύρι, έστω ένα σακί κάρβουνο.
Συμμορίες δολοφόνων και… κανιβάλων!
Τον Φεβρουάριο του 1942 δεν υπήρχε πλέον ξυλεία για να φτιαχτούν φέρετρα για τους νεκρούς. Οι τελευταίοι καλύπτονταν με σεντόνια και κουρτίνες και τοποθετούνταν στις εισόδους των σπιτιών. Απ’ εκεί περισυλλέγονταν από εθελοντές ώστε να ταφούν ομαδικά. Πολλοί νεκροί ωστόσο ρίχνονταν στον ποταμό Νέβα, με αποτέλεσμα τα νερά του να μολυνθούν. Αυτό είχε ως συνέπεια την έξαρση κρουσμάτων δηλητηρίασης. Κι όταν τέλειωσαν οι σοβάδες από τους τοίχους, οι κάτοικοι έφθασαν στο σημείο να βράζουν δέρματα προκειμένου να παρασκευάσουν σούπα. Παρ’ όλα αυτά κανείς δεν διανοούνταν να παραδοθεί. «Από την παράδοση είναι προτιμότερος ο θάνατος», έγραφε ο αρχιτέκτονας Αλεξάντερ Νικόλσκυ. Η διεύθυνση του Μουσείου Ερμιτάζ δέχθηκε αιτήματα από τις αρχές της πόλης για την παροχή ξύλινων κιβωτίων τα οποία θα χρησιμοποιούντο ως φέρετρα. Το μουσείο είχε τέτοιου είδους κιβώτια για τη συσκευασία των έργων τέχνης. Στα τέλη Φεβρουαρίου όμως, το Ερμιτάζ δήλωσε ότι αδυνατούσε να ικανοποιήσει τα αιτήματα, καθώς ο ξυλουργός του μουσείου είχε πεθάνει από την πείνα! Στα τέλη Μαρτίου εμφανίστηκαν στην πόλη συμμορίες δολοφόνων, ακόμη και κανιβάλων. Σκότωναν ανύποπτους διαβάτες που κουβαλούσαν το πενιχρό τους συσσίτιο. Άλλοι ακρωτηρίαζαν τα άταφα πτώματα, προκειμένου να μαγειρέψουν τα μέλη. Ο Στάλιν ήταν κατηγορηματικός. Όσοι συλλαμβάνονται για κλοπές ή κανιβαλισμό θα εκτελούνται επί τόπου. Η πόλη καθάρισε από όλους αυτούς που έθεταν σε κίνδυνο την ελευθερία και την αξιοπρέπειά της, μέσα σε τρεις εβδομάδες.
Mέχρι τις 24 Απριλίου που σταμάτησαν τα δρομολόγια του Δρόμου της Ζωής λόγω τήξης των πάγων, υπολογίζεται πως απομακρύνθηκαν 514.000 άμαχοι και 35.000 τραυματίς στρατιώτες. Παράλληλα με τις στρατιωτικές επιχειρήσεις, η πόλη προσπάθησε να διατηρήσει την πνευματική ζωή της, στο βαθμό που ήταν εφικτό. Τα σχολεία και τα πανεπιστήμια συνέχισαν να λειτουργούν, ενώ οι πολιτιστικοί θησαυροί της αποθηκεύτηκαν στα υπόγεια του Μουσείου Ερμιτάζ και του Αγίου Ισαάκ – μάλιστα ο τεράστιος χρυσός θόλος του τελευταίου καλύφθηκε με χρώμα, για να μη δίνει στόχο στα γερμανικά αεροπλάνα. Οι κάτοικοι της πόλης προσπάθησαν να προστατεύσουν τους θησαυρούς και τα κτίρια της. Στη φάση των βομβαρδισμών είχαν καλύψει τα περισσότερα κτίρια με ένα ειδικό δίχτυ το οποίο όταν οι βόμβες από τα αεροπλάνα έπεφταν επάνω , λειτουργούσε σαν … ¨αερόσακος” και οι περισσότερες δεν έσκαγαν. Στα περισσότερα κτίρια επίσης είχαν τοποθετήσει τεράστια φουσκωτά μπαλόνια που και αυτά έκαναν το ίδιο. Με χαρτόνι, ξύλα και μπογιές είχαν δημιουργήσει τρούλους από εκκλησιές, μικρά κτίρια ακόμη και πλατείες. Δεκάδες τέτοιες κατασκευές μπέρδευαν τους Γερμανούς πιλότους των βομβαρδιστικών που από ψηλά δεν μπορούσαν να προσανατολιστούν και έριχναν τις βόμβες αλλού.
Η πιο συγκινητική συναυλία στην ιστορία της μουσικής
Προς το τέλος της άνοιξης ήταν πια ξεκάθαρο ότι η πόλη άντεξε και τα γερμανικά σχέδια απέτυχαν. Λίγο νωρίτερα ο Φον Λέεμπ είχε υποβάλει την παραίτησή του, επικαλούμενος τυπικά λόγους υγείας, και αντικατασταθεί από το στρατηγό Γκέοργκ φον Κύχλερ. Κατά ένα παιχνίδι της τύχης, η αποτυχία του στο Λένινγκραντ τού έσωσε τη ζωή. Εάν είχε καταφέρει να ισοπεδώσει την πόλη όπως είχε διαταχθεί, σίγουρα δεν θα γλίτωνε με απλή φυλάκιση τριών ετών μετά τη λήξη του πολέμου. Από την άλλη, βέβαια, δεν είναι δυνατό να προβλεφθεί ποια θα ήταν η έκβαση του πολέμου εάν είχε καταληφθεί γρήγορα η πόλη, αφού μεγάλα τμήματα της «Ομάδας Στρατιών Βορρά» θα είχαν απεμπλακεί για να συνεισφέρουν στις μάχες της Μόσχας (Οκτώβριος 1941 – Ιανουάριος 1942) και του Στάλινγκραντ (Αύγουστος 1942 – Φεβρουάριος 1943). Εν τω μεταξύ, οι κακουχίες των κατοίκων στο εσωτερικό της πόλης συνεχίζονταν. Οι πάγοι της Λάντογκα έλιωσαν όπως είπαμε και νωρίτερα και τα καμιόνια του Δρόμου της Ζωής αντικαταστάθηκαν από φορτηγίδες, αλλά και πάλι οι περισσότερες βυθίζονταν από πυρά της Λουφτβάφε. Ολόκληρο το 1942 κύλησε χωρίς σημαντικές στρατιωτικές επιχειρήσεις, με την κατάσταση να έχει παγιωθεί: οι μεν Σοβιετικοί πέθαιναν κατά χιλιάδες από πείνα αλλά αδυνατούσαν να σπάσουν τον κλοιό από ξηράς, οι δε Γερμανοί ήθελαν να μπουν στην πόλη, αλλά τους ήταν τεχνικά αδύνατο και ήλπιζαν μόνο σε παράδοση των πολιορκημένων. Το ηθικό των πολιτών έπρεπε να παραμείνει ακμαίο. Και για το λόγο αυτό έγινε μια συναυλία. Η πιο συγκινητική συναυλία στην ιστορία της μουσικής, γνωστή και ως Επιχείρηση Μπουρίνι. Από τη Μόσχα όπου βρισκόταν, ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς είχε συνθέσει μία συμφωνία αφιερωμένη στην αντίσταση του Λένινγκραντ (Opus 60, Leningrad). Ένα αεροσκάφος έσπασε το γερμανικό αποκλεισμό και πέταξε τις παρτιτούρες μέσα σε ένα σακίδιο, ενώ επαγγελματίες μουσικοί ανακλήθηκαν από τα χαρακώματα και σχημάτισαν συμφωνική ορχήστρα για την εκτέλεσή της. Η παράσταση δόθηκε στις 9 Αυγούστου και μεταδόθηκε με μεγάφωνα σε όλη την πόλη, αφού προηγουμένως τρεις χιλιάδες οβίδες εκτοξεύθηκαν κατά θέσεων του γερμανικού πυροβολικού, ώστε να εξασφαλισθεί η σιγή του κατά τη διεξαγωγή της.
Αυτό που δε χωράει ο ανθρώπινος νους
Ο χειμώνας του 1942 είχε φθάσει. Ο κρότος του θανάτου ήταν ανυπόφορος. Πριν την πολιορκία, το Λένινγκραντ μετρούσε 4.500.000 κατοίκους. Στα μισά της πολιορκίας οι εγκλωβισμένοι ήταν οι μισοί. Τώρα πια ήταν μόλις 700.000 ψυχές, έτοιμες να πεθάνουν, όχι όμως να παραδοθούν. Λένε, πως στο Λένινγκραντ κανείς δεν έκαψε τη βιβλιοθήκη του ή τα βιβλία του για να ζεσταθεί. Άλλοι πάλι πέθαναν από την ασιτία. Ποιος μπορεί να ξεχάσει την ηρωική στάση του καθηγητή βοτανολογίας του πανεπιστημίου του Λένινγκραντ, πέθανε αφού πρωτίστως αρνήθηκε να φάει την τεράστια συλλογή του περιελάμβανε πλήθος βρώσιμων φυτών, καρπών και σπόρων τονίζοντας πως η συλλογή εκείνη ήταν κληρονομιά του λαού της πόλης και ένα τεράστιο επιστημονικό επίτευγμα.
Έχοντας την εμπειρία της προηγούμενης χρονιάς, ο Κόκκινος Στρατός επανενεργοποίησε το Δρόμο της Ζωής το Δεκέμβριο του ’42 στη Λάντογκα. Αυτή τη φορά όμως, πέρα από το δρόμο για τα κάρα και τα φορτηγά, έστησε και σιδηρόδρομο μήκους 30 χμ. Επίσης από το φθινόπωρο είχε ποντίσει πετρελαιαγωγό σε βάθος 12,5 μέτρων, ο οποίος έγινε απρόσβλητος από τα γερμανικά πυρά όταν πάγωσε η επιφάνεια της λίμνης.
Η αποτυχία μιας ακόμη επίθεσης των Γερμανών, η μάχη του Κούρσκ και αυτή του Στάλινγκραντ έγερναν σιγά σιγά τη πλάστιγγα υπέρ των σοβιετικών. Εύκολα μπορεί να πει κανείς πως στα πεδία των μαχών, η υπεροπλία σε υλικό και η καλή στρατηγική δίνουν τις νίκες.Και είναι αλήθεια αυτό. Ουδείς όμως μπορεί να παραβλέψει πως σε κάθε μέτωπο οι άνδρες του Κόκκινου Στρατού ήξεραν πως το Λέννγκραντ ήταν πάντα εκεί και κυρίως, ελεύθερο. Στις 18 Ιανουαρίου του 1943, πεντακόσιες ημέρες από την έναρξη της πολιορκίας και σχεδόν ταυτόχρονα με τη νίκη στο Στάλινγκραντ, παίχθηκε η καταλυτική πράξη της λύτρωσης: Υπό τις οδηγίες του Ζούκοφ οι σοβιετικοί πέτυχαν επιτέλους να διανοίξουν χερσαία δίοδο, σπάζοντας την πολιορκία στα νοτιοανατολικά της πόλης με την Επιχείρηση Αστραπή και εισέρχονται προς βοήθεια των ηρωικών υπερασπιστών της.
Ο,τι αντίκρυσαν δεν μπορεί να το περιγράψει ο ανθρώπινος λόγος γιατί πολύ απλά δεν μπορεί να το δεχθεί ο ανθρώπινος νου. Σκελετοί κρατούσαν όρθια την πόλη των Χειμερινών Ανακτόρων, το μέτωπο των οποίων ήταν μόλις 16 χλμ από τη γραμμή της Βέρμαχτ. Θα χρειαστεί άλλος ένας χρόνος μαχών μέχρι την τελική νίκη, ωστόσο οι υπερασπιστές δεν ήταν πλέον μόνοι τους.
1.100.000 πολίτες νεκροί απο την πείνα
Περίπου 17.000 νεκροί πολίτες από μάχες και βομβαρδισμούς
25.000 στρατιώτες νεκροί από αίτια που δεν σχετίζονται με τη μάχη (όπως πείνα ή κρύο)
330.000 νεκροί στρατιώτες στο πεδίο των μαχών.
Πολύ απλά 1.500.000 ψυχές….
