Για χρόνια συνηθίζαμε στο σχολείο μας, το 5ο Δημοτικό Σχολείο Μενεμένης, που βρίσκεται στη συνοικία του Δενδροποτάμου, τέτοια μέρα να οργανώνουμε ειδικά μαθήματα για τη ζωή των Ρομά της συνοικίας μας. Αυτά έκλειναν συνήθως με ένα δρώμενο που αναφερόταν στην άγνωστη ιστορική και κοινωνική διαδρομή των Ρομά –Τσιγγάνων και είχε για τίτλο: Πώς η Ανάγκη γίνεται Ιστορία; Πώς η Ιστορία γίνεται σιωπή;
Του Άγγελου Χατζηνικολάου*
Φέτος θα αρκεστούμε σε ένα μάθημα εξ’ αποστάσεως, αν τελικά καταφέρουμε να επικοινωνήσουμε δάσκαλος και μαθητές/τριες. Όπως και άλλες χρονιές το μάθημα θα ξεκινά με ένα σύντομο ιστορικό της ημέρας όπως το έγραψαν μαθητές/τριες του Στ τάξης (τμήματος εφήβων ηλικίας 13-16 χρονών 2012-13) και την ειδική σύσταση του ΟΗΕ προς τα κράτη και αφορά τους Ρομά.
«Η 8η Απριλίου κάθε χρόνο είναι η Διεθνής ημέρα των Ρομά, για να θυμόμαστε το πρώτο συνέδριο των Ρομά σε όλο τον κόσμο, που έγινε στο Λονδίνο 7-12 Απριλίου το 1971.Η μέρα καθιερώθηκε στο δεύτερο συνέδριο των Ρομά που πραγματοποιήθηκε το 1974
Αυτή τη μέρα πρέπει ιδιαίτερα να μιλάμε για τα δικαιώματά τους και να προβληματιζόμαστε κυρίως: για τις συνθήκες ζωής σε καταυλισμούς και συνοικίες πόλεων, και για τα προβλήματα που έχουν: πολλές φορές χωρίς ηλεκτρικό, χωρίς νερό, χωρίς βιβλιάρια ασθενείας, χωρίς δουλειές και για πολλά άλλα προβλήματα..
Επιπλέον δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι υπάρχει και η Παγκόσμια Μέρα του Ολοκαυτώματος των Ρομά από τους Ναζί (2 Αυγούστου). Το 1944 στις 2 Αυγούστου οδηγήθηκαν 4000 Ρομά κυρίως παιδιά στους θαλάμους αερίων.
Σύσταση- ψήφισμα του ΟΗΕ. Αύγουστος 1977
«Έκκληση προς όλες τις χώρες όπου κατοικούν Ρομά να τους παραχωρήσουν όλα τα δικαιώματα που απολαμβάνει ο υπόλοιπος πληθυσμός. Σε πολλές χώρες υπάρχουν διάφορα εμπόδια για την εφαρμογή των ατομικών, πολιτικών κοινωνικών και πολιτιστικών δικαιωμάτων των ατόμων που ανήκουν στους Ρομά. Τα εμπόδια αυτά είναι διάκριση , που στρέφεται άμεσα σε βάρος των Ρομά.»
Για φέτος η τρέχουσα πανδημία καθημερινά καταγράφεται ως ένας απρόβλεπτος παράγοντας στο καθαρά ιατρικό αλλά και κοινωνικό πλαίσιο, ο οποίος θέλει να ανατρέπει ιατρικά και κοινωνικά δεδομένα μαζί και το σχολείο. Η ιατρική επιτροπή του ΕΟΔΥ συστήνει ειδικά πρωτόκολλα αντιμετώπισης της πανδημίας και επιβάλλονται πρωτόγνωρα μέτρα όπως αυτό της αναστολής λειτουργίας των σχολείων και της απαγόρευσης των μετακινήσεων. Αυτά φαίνεται να διαμορφώνουν μια νέα κοινωνική μάθηση και έναν νέο τρόπο σκέψης. Σε αυτό το νέο τρόπο σκέψης υπάρχει ο κίνδυνος να επιβληθούν και να γίνουν δεκτές διαδικασίες λήθης απέναντι σε ζητήματα ισότητας και δημοκρατίας. Με το πρόσχημα της έκτακτης συνθήκης, που επιβάλλει η πανδημία, φαντάζει ως άκαιρη η ενασχόληση με ζητήματα Δικαιωμάτων. Για μας το δίλλημα ανάμεσα σ’ αυτόν το κίνδυνο που μπορεί να παγώσει τη σκέψη και να ναρκώσει τα ανακλαστικά μας εξαιτίας του φόβου και της επιτήρησης από τη μια και τη συνειδητοποίηση που πρεσβεύει (για μας) η εκπαίδευση ιστορικά από την άλλη, η επιλογή του δεύτερου σκέλους είναι αυτονόητη. Σ’ αυτούς τους δύσκολους καιρούς, τους οποίους αποδεχόμαστε, τα πολιτικά, τα ανθρώπινα και κοινωνικά δικαιώματα δεν μπορούν να τίθενται σε ιδεολογική καραντίνα. Αντίθετα τώρα επιβάλλεται να τεθούν και πάλι ιδίως για εκείνες τις κοινωνικές ομάδες που δοκιμάζονται από φτώχεια και κοινωνικό αποκλεισμό. Η συνειδητοποίηση για μας επιβάλει πνευματική ετοιμότητα και κινητοποίηση των πολιτών στο δικαίωμα της υγείας απέναντι στον κίνδυνο της πανδημίας, έστω και κάτω από περιοριστικές συνθήκες.
Οι Ρομά είναι μια ιδιαίτερη ομάδα, η οποία δεν πλήττεται μόνο από φτώχεια και κοινωνικό αποκλεισμό αλλά και από ένα πλέγμα ρατσισμών και διακρίσεων. Στην παρούσα συγκυρία της πανδημίας έχει ιδιαίτερη σημασία να τονιστούν κάποιες διαδικασίες που επιτείνουν τις συνθήκες εξαθλίωσης των Ρομά. Έτσι το κύριο σύνθημα των ημερών «μένουμε μέσα στο σπίτι» για χιλιάδες οικογένειες Ρομά της Ελλάδας, που μένουν σε κάποιο καταυλισμό με παράγκες, ποια μπορεί να είναι η σημασία του;. Αλήθεια για ποια άδεια μετακίνησης γύρω από ποιο τετράγωνο του καταυλισμού και για τι είδους πρόστιμα θα μιλήσουμε έξω από την παράγκα στον καταυλισμό; Για ποια αποφυγή του συγχρωτισμού; Μένουμε σπίτι και δεν συνωστιζόμαστε!!!!!. Σε παράγκες ή σε σπίτια- αποθήκες των 50, 60 ή70 τετραγωνικών μέτρων για τουλάχιστον πενταμελείς οικογένειες ο φόβος. που προκαλεί η πανδημία, λειτουργεί ως το μοναδικό εργαλείο απομόνωσης. Αλλά και πάλι στις συνθήκες εξαθλίωσης της παράγκας ή του σπιτιού –αποθήκης- όπου ο στοιχειώδης προσωπικός χώρος δεν υφίσταται –ούτε ως γνώση- ποια μπορεί να είναι η διάσταση του επιρρήματος «μέσα» από τη διαφήμιση «μένουμε μέσα»; Ποιά ασφάλεια μπορεί να προσφέρει μια παράγκα; Με άλλα λόγια για ποιά διασφάλιση της υγείας των Ρομά μιλάμε;
7 Απριλίου είναι η παγκόσμια μέρα της Υγείας. (σύμπτωση κι αυτή, μια μέρα πριν). Λόγω συγκυρίας δόθηκε ιδιαίτερη σημασία -και σωστά- στον αγώνα που δίνουν καθημερινά οι λειτουργοί υγείας. Η υπόθεση όμως της υγείας δεν είναι υπόθεση αφιερώματος μιας μέρας στα πρόσωπα, τα οποία –ειρήσθω εν παρόδω- δεν πρέπει να ξεχνάμε πόσο και πόσες φορές κατά το παρελθόν δεν λοιδορήθηκαν από τους τωρινούς υμνητές τους «ως εμπόρων της δημόσιας υγείας». Στην παρούσα συγκυρία λοιπόν αυτό που έχει σημασία να αναδειχθεί είναι η υγεία ως δικαίωμα όλων των ανθρώπων και αυτό ακριβώς είναι που διασφάλιζαν και διασφαλίζουν με αυταπάρνηση οι γιατροί, το νοσηλευτικό προσωπικό και οι άλλοι/ες υπάλληλοι των θεσμών υγείας. Όμως το δικαίωμα αυτό δεν διασφαλίζεται για πολλούς Ρομά μέσα στις συνθήκες, που ζούνε, και σήμερα οφείλουμε να το αναδείξουμε ως πρώτιστο πολιτικό γεγονός της ημέρας.
Σε αυτές τις συνθήκες διαβίωσης πολλές φορές χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα και σταθερή τηλεφωνία το διακύβευμα των ημερών της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης μόνο ως εκπαιδευτικός μύθος μπορεί να εκληφθεί. Αλλά και στην περίπτωση που δεν υπήρχε το πρόβλημα του ηλεκτρικού, στα φτωχά νοικοκυριά των Ρομά δεν μπορεί να είναι αγοραστική προτεραιότητα ο ηλεκτρονικός υπολογιστής μιας και υπάρχουν άλλες ανάγκες επιβίωσης. Με άλλα λόγια το ζήτημα της ισότητας που θέσαμε ως δημοκρατική αξίωση, μεταφέροντας την ως πολιτικό διακύβευμα στην κοινωνία των Ρομά μετατρέπεται σε κοινωνική ανισότητα και αδικία. Γεγονός που αποτυπώνεται στο παρακάτω κείμενο των παιδιών Ρομά του σχολείου μας
Κείμενο παιδιών Ρομά το 2013
«Μένουμε σπίτι»: Από τα πρώτα μέτρα ήταν και ο περιορισμός εμπορευμάτων των λαϊκών αγορών εκτός των ειδών διατροφής. Σ’ αυτές πολλοί Ρομά εργάζονται ως μικροπωλητές ειδών ρουχισμού ή άλλων εμπορευμάτων. Η απόφαση αυτή θα έχει άμεσες οικονομικές επιπτώσεις στη διαβίωση πολλών οικογενειών Ρομά. Επιπλέον είναι αμφίβολο αν έχει ληφθεί μέριμνα οικονομικής ενίσχυσης τους, όπως συμβαίνει για άλλους/ες εργαζόμενους/ες ή επαγγελματίες.
«Μένουμε σπίτι»: Η απαγόρευση κυκλοφορίας σταμάτησε την εργασία πολλών πλανόδιων εμπόρων και πλανόδιων παλιατζήδων Ρομά. Υπάρχει άραγε κάποια μέριμνα οικονομικής ενίσχυσής τους στα προγράμματα παρέμβασης λόγω πανδημίας;
Τα παραδείγματα αυτά καταδεικνύουν ότι οι Ρομά και στις παρούσες συνθήκες παρά τις διεθνείς διακηρύξεις, παραμένουν θεσμικά αόρατοι και επί της ουσίας αποκλεισμένοι από σημαντικά οικονομικά κοινωνικά και πολιτικά πεδία. Η ομάδα αυτή των συμπολιτών μας εξακολουθεί, δυστυχώς, να παραμένει αδικημένη και παραμελημένη από την Πολιτεία όπως συμβαίνει εδώ και πολλές δεκαετίες. Οφείλουμε ως κοινωνία και πολιτεία ν’ αναλογιστούμε τους τρόπους με τους οποίους θέλουμε να συνυπάρχουμε με τους Ρομά συμπολίτες μας και να επαναξιολογήσουμε συμπεριφορές και ιδεολογήματα. Κυρίως όμως αυτό που έχει σημασία είναι ότι επιβάλλεται να επαναξιολογηθούν οι πολιτικές της συγκυρίας που επιδεινώνουν τον κοινωνικό αποκλεισμό των Ρομά μιας και δεν συμπεριλαμβάνονται στις οικονομικές παρεμβάσεις κοινωνικής ενίσχυσης λόγω πανδημίας.
Πριν 30 χρόνια όταν ξεκίνησα ως δάσκαλος (στον 6ο χρόνο τότε της υπηρεσίας μου) σε σχολεία της δυτικής Θεσσαλονίκης με παιδιά Ρομά, ο Γ Τσιάκαλος, ομότιμος καθηγητής σήμερα του ΑΠΘ μου έδωσε ένα απόσπασμα από την ομιλία του Μένιχερτ Λάκατος (Ούγγρος Ρομά συγγραφέας) στον ΟΗΕ. Μέρος εκείνης της ομιλίας κάθε χρόνο τέτοιες μέρες το οργανώναμε ως μάθημα με τις αναλφάβητες μητέρες Ρομά των μαθητών/τριών μας στο εθελοντικό απογευματινό τμήμα γραμματισμού ενηλίκων του σχολείου μας: «Κυρίες και κύριοι ίσως πιστεύετε ότι οι Ρομά είναι ευτυχισμένοι όσο δεν ταλανίζονται από τις μάστιγες του πολιτισμού. Όμως κάνετε λάθος. Στον εξαθλιωμένο κόσμο της τρώγλης, όπου η φτώχεια, η αρρώστια και η θνησιμότητα παιδιών και ενηλίκων ξεπερνούν κατά πολύ το μέσο όρο της υπόλοιπης πολιτισμένης ανθρωπότητας…. όπου το 90% των δέκα εκατομμυρίων ανθρώπων μας είναι αναλφάβητοι… E΄΄΄ σ’ αυτόν τον κόσμο οι μάστιγες του πολιτισμού χάνουν τη φρίκη τους».
Το απόσπασμα του Μένιχερτ Λάκατος θα μπορούσε να είναι ο επίλογος του παρόντος. Επέλεξα όμως επιπλέον κι ένα παραμύθι των Ρομά με τίτλο «Γιατί οι Ρομά δεν έχουν αλφάβητο».
Οι μητέρες Ρομά του τμήματος ενηλίκων αποδέχτηκαν ως ερμηνευτικό πλαίσιο του παραμυθιού την άποψη μιας 60χρονης μαθήτριας γιαγιάς Ρομά: «Πίσω από τα παραμύθια βρίσκονται αλήθειες….Μεγάλες αλήθειες: Πότε νοιάστηκαν οι βασιλιάδες και τα κράτη για τα γράμματα των Ρομά;;;;;»
Παιδιά Ρομά αποτύπωσαν σε ζωγραφιά το παραμύθι
Μέρα των Ρομά και φέτος Παρά την όποια επιφύλαξη, που μπορεί κάποιος/α να διατυπώσει για την υιοθέτηση από διεθνείς οργανισμούς των παγκόσμιων ημερών, εν τούτοις μπορούμε με αφορμή αυτές –τουλάχιστον- στο χώρο της εκπαίδευσης να διατυπώσουμε απόψεις και προβληματισμούς. Σε πολλές περιπτώσεις μπορεί να αποτελέσουν αφορμή για παραγωγή λόγου –γραπτού και προφορικού- καθώς και εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Σίγουρα όμως μπορεί να αποτελέσουν όπως και η σημερινή μέρα αφορμή για την έναρξη ενός ευρύτερου κοινωνικού και πολιτικού στοχασμού με στόχο την κριτική συνειδητοποίηση των παιδιών και αυριανών πολιτών και ταυτόχρονα την ανάδειξη της πολιτικής υποκρισίας.
Η 8η Απριλίου δεν μπορεί να είναι μόνο μια μέρα γιορτής για τους Ρομά-Τσιγγάνους με χορούς και τραγούδια, όπως πολλοί/ες θέλουν αυτήν την μέρα. Αντίθετα η ημέρα αυτή αποτελεί αφορμή για προβληματισμό όλων μας {Ρομά και Γκατζιέ (όπως αποκαλούν τους μη Ρομά)} σχετικά με την ενεργό συμμετοχή όλων των Ρομά ως πολιτών με στόχο τη διασφάλιση όλων των δικαιωμάτων τους καθώς και για την ισότιμη πρόσβαση σε όλους τους τομείς της πολιτικής, οικονομικής, κοινωνικής και πνευματικής ζωής του τόπου μας.
*Ο Άγγελος Χατζηνικολάου είναι δάσκαλος στο 5ο Διαπολιτισμικό Δημ. Σχολείο Μενεμένης, στο Δενδροπόταμο, Δρ Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΑΠΘ
