Η μορφή ενός «φαντάσματος» της νεότερης ελληνικής ιστορίας, μιας σημαντικότατης προσωπικότητας, που κατασκεύασε τους πρώτους ελληνικούς χάρτες μετά το 1821, αποκαλύφθηκε σήμερα το πρωί στην Κεντρική Βιβλιοθήκη του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), στο πλαίσιο των εγκαινίων επετειακής έκθεσης χαρτών για τα 130 χρόνια της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (ΓΥΣ).
Και το όνομα αυτού: Αλέξανδρος Νικολάου Μαυροκορδάτος. Δεν πρόκειται για τον διάσημο πρωταγωνιστή της Επανάστασης του 1821, που στον πίνακα του Πέτερ φον Ες εμφανίζεται να υπερασπίζεται το Μεσολόγγι κρατώντας στο δεξί του χέρι έναν χάρτη. Πρόκειται για τον ομώνυμο εγγονό του, ο οποίος γεννήθηκε το 1862 και πέθανε το 1895, σε ηλικία μόλις 33 ετών. Κάπου μέσα στη σύγχυση της συνωνυμίας και μεταξύ των εκατομμυρίων λέξεων που έχουν γραφτεί σε βιβλία και διαδίκτυο για τον Μαυροκορδάτο του 1821, κρύφτηκε επιμελώς η ιστορία, την οποία αποκάλυψε η συστηματική έρευνα του ΑΠΘ.
Μία νεκρολογία, μια λεπτομερής ανταπόκριση σε γαλλόφωνη εφημερίδα, ένα «μαυσωλείο» δίπλα στη σιδηροδρομική γραμμή του Νέστου, ένας τάφος στον ιστορικό ναό Τιμίου Προδρόμου Καβάλας κι ένας ατυχής πόλεμος, αποτέλεσαν για τους ερευνητές του Εργαστηρίου Χαρτογραφίας και Γεωγραφικής Ανάλυσης ΑΠΘ και της Βιβλιοθήκης & Κέντρου Πληροφόρησης ΑΠΘ τα «κλειδιά» στο κυνήγι του θησαυρού της νέας γνώσης, όπου έφτασαν με οδηγό (ως εμβληματικό έργο και σημείο αναφοράς) έναν από τους σημαντικότερους -βάσει της συμβολής του στην έκβαση ιστορικών γεγονότων- χάρτες, που απεικονίζει τμήμα της Θεσσαλίας: τον περίφημο «Χάρτη Μαυροκορδάτου».
Αυτόν για τον οποίο μετά τον «ατυχή πόλεμο», στον οποίο η χώρα πήγε χωρίς σύγχρονους χάρτες, ο διάδοχος του θρόνου Κωνσταντίνος και αντιστράτηγος αρχηγός του Στρατού Θεσσαλίας το 1898 στον απολογισμό λέει: «Ο Χάρτης, όστις πραγματικάς προσέφερεν υπηρεσίας κατά την εκστρατείαν ταύτην, είναι ο του κεντρικού τμήματος της Θεσσαλίας υπό του ανθυπολοχαγού Α. Μαυροκορδάτου εκπονηθείς· ο χάρτης ούτος είναι ακριβέστατος και εις τας ελαχίστας αυτού λεπτομερείας, εύκολος εις την ανάγνωσιν, είναι ο μόνος, όστις εχρησιμοποιήθη διά την παράταξιν εις Φάρσαλον, την υποχώρησιν εις Δομοκόν…» Ο διάδοχος Κωνσταντίνος, όταν το 1897 είχε ηγηθεί του «ατυχούς πολέμου», ήταν 30 χρονών και ο Αλέξανδρος Νικολάου Μαυροκορδάτος είχε πεθάνει μόλις πριν τρία χρόνια.
Τα στοιχεία που έφερε στο φως η ακαδημαϊκή έρευνα παρουσίασε ο ομότιμος καθηγητής Ανωτέρας Γεωδαισίας και Χαρτογραφίας του ΑΠΘ, Ευάγγελος Λιβιεράτος, επιμελητής της φέρουσας τον τίτλο «1889-2019: Αποτυπώσαμε το παρελθόν, χαράσσουμε το μέλλον» έκθεσης της ΒΚΠ-ΑΠΘ και της ΓΥΣ, με τη συνεργασία του ΜΙΕΤ-ΕΛΙΑ, που εγκαινίασε ο πρύτανης του ΑΠΘ, καθηγητής Νίκος Παπαϊωάννου.
«Ένα μαυσωλείο κοντά στον Νέστο»
Στις 26 Δεκεμβρίου 1898, στη γαλλόφωνη περιοδική έκδοση Journal de Salonique της Θεσσαλονίκης, δημοσιεύεται στην πρώτη σελίδα της μια μακρά ανταπόκριση από την Κομοτηνή, του ίδιου του εκδότη της Saadi Levy, ως ειδικού απεσταλμένου από τις 24 Δεκεμβρίου.
Η ανταπόκριση περιγράφει, με αφετηρία τη Θεσσαλονίκη, το ταξίδι του με το τρένο στη νέα σιδηροδρομική γραμμή, που συνέδεε την πόλη με την Αλεξανδρούπολη. Η νέα αυτή γραμμή -γνωστή ως Jonction- είχε κατασκευαστεί μόλις πριν λίγα χρόνια από γαλλοβελγική κοινοπραξία, για να συνδέσει τη Θεσσαλονίκη με την Κωνσταντινούπολη μέσω της Αλεξανδρούπολης.
«… Μεταξύ Nousretli (Νικηφόρος) και Buk (Παρανέστι) είδαμε το μαυσωλείο του αείμνηστου μηχανικού Mαυροκορδάτου, του νεαρού και ατρόμητου επικεφαλής τμήματος, που υπέκυψε στον πόνο κατά τη διάρκεια της κατασκευής της γραμμής, ο οποίος επιθυμούσε να ενταφιαστεί στα πεδία της τιμής…», ανέφερε στην ανταπόκρισή του ο Levy, περιγράφοντας ένα αξιοθέατο για τους ταξιδιώτες της εποχής, εφόσον φαινόταν από το τρένο.
«Η νεκρολογία»
Τι ήταν όμως αυτό το «μαυσωλείο»; Και ποιος ο Μαυροκορδάτος, που πέθανε δίπλα στη σιδηροδρομική γραμμή, ενώ θα προτιμούσε να πεθάνει στα πεδία των μαχών; Ποιος ήταν ο νεαρός μηχανικός με τα ευγενικά μάτια; «Το μυστικό άνοιξε από την νεκρολογία, που ήταν το κεντρικό εύρημα», αποκάλυψε ο καθηγητής Λιβιεράτος, ξετυλίγοντας το κουβάρι της συναρπαστικής ανακάλυψης.
Στο τεύχος ΙΒ’ έτους 1896 έκδοσης της «Ποικίλης Στοάς» δημοσιεύεται μια ανώνυμη νεκρολογία για τον Αλέξανδρο Ν. Μαυροκορδάτο. «Το κείμενό της δίνει μερικές πληροφορίες και απαντήσεις στα ερωτήματα που προέκυψαν από την ανάγνωση της μικρής αναφοράς στη Journal για το μαυσωλείο του νεαρού μηχανικού που πέθανε κοντά στο Παρανέστι (Βούκιον). Όχι όμως την πλήρη εικόνα για τον μέχρι τώρα “ άγνωστο” χαρισματικό χαρτογράφο», διευκρίνισε ο κ. Λιβιεράτος.
Στοιχεία δίνονται και για τις συνθήκες του θανάτου του: «Και εργαζόμενος εκεί, ακουράστως πάντοτε και προς τα εμπρός βλέπων, ενώπιον τοπογραφικών χαρτών, μηχανικών τόμων και γεωγραφικών πινάκων, μακράν της πατρίδος, των γονέων του, των εδικών του, μόνος εις το χωρίον εκείνο το εκπολιτιζόμενον, εύρεν εκεί τον θάνατον, μετά νόσον ακατάσχετον και αστραπιαίαν».
Δεν καθίσταται, ωστόσο, σαφές εάν ο θάνατός του επήλθε ως αποτέλεσμα εργατικού δυστυχήματος, ή από παθολογικά αίτια, π.χ. λόγω κάποιας κληρονομικής ασθένειας, δεδομένου και ότι τέσσερα από τα επτά τέκνα του παππού του, του Μαυροκορδάτου του 1821, είχαν πεθάνει μέσα σε έναν χρόνο, ενώ και το δικό του παιδί πέθανε σε ηλικία έξι ετών.
